SARRERA:BASERRIKO ANIMALIAK

Orain basrriko animaliei buruz hitz egingo dizuegu,hauek oso garrantzitsuk dira eta.
zehatz mehatz esanda; ahuntzari,behiari,ardiari eta oiloari buruz. Espero dugu gustatzea.

BEHIA

Behia (emea) eta Zezena (arra) bobidoen familiako ugaztun belarjale ungulatua da (Bos taurus), aspaldi etxekotua. Euren balio ekonomikoa dela-eta ustiatzen da, bereziki honakoak ateratzen direlarik:

• Haragia
• Esnea
• Larrua
• Zama animalia gisa.

Euskal Herrian ardi eta txerriekin batera abererik erabilienak dira. Herri batzuetan, India, adibidez, animalia sakratuak dira. Munduan gaur egun 1.300.000.000 behi daudela estimatzen da.
Carolus Linnaeus izan zen espezie izendatzen lehena eta hiru espezie ezberdin identifikatu zituen: Bos taurus, Bos primigenius eta Bos indicus. Gaur egun bigarrena desagertua dago eta orokorrean batu egin dira espezie trinomial bakar batean: Bos primigenius taurus izenekoa.

AHUNTZ ASPIGORRIA

Ahuntz azpigorria Euskal Herriko bertako ahuntz arraza bat da. Ahuntzen arraza talde hau Piriniar ahuntzen familiakoa da, eta baita, nahiz eta neurri txikiagoan izan, Guadarramako ahuntz arrazaren familiakoa ere. Arraza hau Pirinioetakoa den ahuntzen mota bat da, eta bertako ahuntzainek aspalditik zaindu izan dute. Dena den ahunzt azpigorriak Pirinioetako bere senidekin berezko berezitasunak dauzka, hala nola tamainaz txikiagoa izatea, ilaiaren kolorea eta abarrekoak. Zenbait adituentzat ordea azpigorria ez da arraza bat eta Pirinioetako ahuntz arrazan sartzen dute zuzen.

Gizakiek erabiltzen ditu, besteak beste, esnea eta gazta egiteko.

EGILEA:ALAZNE

ARDIA

Ardia, (Ovis aries) etxekotu eta eskuratu izanaren ondorioz, bere generoko espezierik ugariena da.
Ardiaren erabileren artean lau daude bereziki garrantzitsuak:

1. Artilea: hau izan zen lehenengo erabilera etxekotzearen ondoren. Ardiaren ilearekin artilea egin eta jantzigintzan erabiltzen da.
2. Esnea: Euskal Herrian oso erabilia ardi gazta egiteko. Ardi Latxaren esneaz Idiazabal gazta egiten da. Erronkariko gazta eta Iparraldeko gasnak ere ezagunak dira.
3. Haragia: bereziki arkumeak erabiltzen dira haien haragia xamurragoa delako.
4. Larrua: ardien larruarekin jantziak egiteaz gain, botak ere egiten dira.

Ardiaren erabilera ekonomikoaren ondorioz, eta Nazio Batuen Janari eta Nekazaritza (FAO) zerbitzuak emandako datuen arabera, 2003an 1.073.000.000 ardi zeuden munduan. Haietatik 143.800.000 ale Txinan eta 99.500.000 Australian. Europar Batasunak 106.600.000 ardi zituen txosten hari kasu eginez gero.
Ardiaren etxekotzea Ovis orientalis espezietik etorri omen zen. Hura Turkia eta Irango mendietan bizi da. Hainbat aztarna aurkitu dira Iraken K.a. 9.000. urtekoak eta haiei ADN analisia eginda gaur egungo ardien antzekoak zirela ondorioztatu dute.
Euskal Herrian artzaintza indar handiko aktibitatea izan da. Haren lekuko bertan mantendu diren bertako ardien arraza ugari.

Nerea Sarriugarte

OILOA

Oiloa (emea) edo oilarra (arra)  hegazti etxekotua da, hegan egiten ez duena, moko sendoa, gandor gorria eta luma ederrak dituena. Mundu osoan hedatua dago.

Sexuaren eta adinaren arabera, hainbat izen hartzen du euskaraz: arra oilarra da, emea oiloa, ar gaztea, janaritarako akabatzen dena, oilaskoa eta kume jaioberria txita.

Orain dela 5.000 urte inguru etxekotu zen. Indian eta Birmanian bizi den bankiba basoilotik datorrela uste da, Indiakoak baitira oilo etxekotua aipatzen duten idatzirik zaharrenak, eta zabaldu ere handik zabaldu zen Persiara, Mesopotamiara eta handik erromatarren bidez Europara. Mundu guztian zabaldua dago gaur. Artoa, garia eta beste hainbat labore-hazi janez elikatzen da. 21 egun behar izaten ditu txitoak arrautzatik ateratzeko; eta handik hiru hilabetera gai izaten da arrautzak erruten hasteko. Garrantzi handia du gizakiaren elikaduran, jateko onak baitira haren haragia eta egiten dituen arrautzak. Oilategi handietan hazten da gaur leku askotan. Oilo aldaera berriak ere sortu dira eskaeren arabera.


Miren Samper

SARRERA

Orain animali aurre-historikoei buruz hitzegingo dizuegu, eta gainera oso handiak dira gehinak.

TALDE GUZTIA

MADMUT

Mammuthus generoko ugaztun familia Proboscidea Elephantidae, normalean mammoths bezala ezagutzen desagertua da. Existitu Duela 3700 urte arte, duela 4,8 milioi urte buruz Pliocene garai (Late Neogene), Pleistozeno eta Holocene (Kuaternarioko). Dira deskribatutako espezie askoren, iledunak Mamut guztiak ezagunenetakoa izanik. Ipar Amerika, Eurasia eta Afrika mammoths fosilak aurkitu dituzte.

DINOSAURUAK

Dinosauroak (grezieraz δεινόσαυρος, musker izugarriak) animalia talde bat dira, superordena biologiko bat osatzen dutenak. Gaur egungo hegaztiak dinosauroen ondorengoak direla uste da, eta horregatik hauekin batera klasifikatzen dira. Dinosauro hitza edozein historiaurreko narrasti deskribatzeko erabiltzen da kasu askotan, pterosauro hegalariak, itsasoko iktiosauro eta plesiosauroak..., nahiz eta ez izan dinosauroak.
Dinosauroak Triasiko aroaren erdialdetik Kretazeoaren amaiera arte ugaritu ziren (duela 210-225etik, 65 miloi urterarte), noiz gehienak, hegaztiak ezik, galdu egin ziren. Hipotesi asko dagoen arren, onartuena meteorito batek lurra jo zuena da (Chicxulub talka).

Hala ere baliteke guztiz desagertu ez izana. 1861an aurkitu zen Archaeopteryxak dinosauroen eta hegaztien arteko harreman bat zegoela esaten zuen. Archaeopteryx, era berean, oso antza handia zuen Comsognathus izeneko dinosauro predatzaile txikiarekin. Hortik aurrera Theropoda ordena hegaztien arbasoak direla teorizatu da. Gaur egungo paleontologo gehienen ustez hegaztiak bizirik dauden dinosauro bakarrak dira eta horietarik batzuen arabera dinosauroak eta hegaztiak klase bakar baten barruan bildu beharko lirateke. Horietaz gain, gaur egun bizirik dauden animalien artean krokodiloak dira dituzten gertuko senide bakarrak. Dinosauroek, krokodiloek eta hegaztiek Archosauria taldea sortzen dute, Permiarraren bukaeran agertu zen narrasti mota bat da.Triasikoan nahiko ohiko bilakatu zena.

JON GANDIAGA

SARRERA

Konpainia-animalia edo maskota-animaliak etxebizitzetan jolasgarri edukitzen diren animaliak dira. Beste animalien aldean bereizteko, konpainia-animaliak pertsonak bizi diren etxe berean bizi ohi dira (abereak, ordea, ikuilu edo landetan bizi dira), izenak jaso ohi dituzte eta ez dira janaritarako akabatzen. Lanerako edo kiroletarako animaliak edo laborategiko animaliak ere ez dira konpainia-anaimaliatzat jotzen. Denetariko espezieak izan daiteke konpainia-animaliak baina arruntenak txakurrak, katuak eta txoriak izaten dira. Basa animaliak zein abereak izan daitezke konpainia-animalia. Aldi berean, espezie bereko bi animalia helburu ezberdinekin erabil daiteke. Adibidez, Txinan ohikoa da txakurrak jatea, lanerako ere erabil daitezke (artzain txakurrak, lera txakurrak), laborategietan esperimentuak egiteko eta konpainia animalia gisa ere bai.

Zuen gustokoa izatea espero dugu

                                                        TALDE GUZTIA

AGAPORNIA

Generoko Agapornis, loro familia  hegazti bat da. Bereiztezinak bezala ezagutzen dira. Izen zientifikoa bere jatorria the Greek etimológico ditu, hitza hartzen du, agape eta ondorioz, bere familia loturak strong: gizonezkoen eta emakumezkoen pasatzeko denbora asko elkarrekin, eta ohi dira likidatuko lumak elkarri beren bikote posizioa, burua burua, karakteristikoa da.

Kideak dira, txikiak eta koloretsuak, loro familia. 9 espezie txikiak dira, tamaina 13 eta 16 cm, hasi espezie arabera, eta buztana labur eta gorputz solidoa.

 haziak, fruituak eta kimuak jaten dute, eta, zer da ezohikoa buruz duen Loras, habia beharrean, zulo irekiak egiten dituzte arrautzak jarriz eraikitzen dute. 15 urte arte bizi dira.

Sahara azpiko Afrika, Tanzania, Kenya eta Madagascar dira.
   

MIREN SAMPER

HAMSTER

Hamsterra karraskari txikia da, Cricetinae familiakoa. Konpainia-animalia gisa erabitzen dira.
Garbitasuna oso inportantea da, baita elikadura ere. Hamsterrak oso animalia garbiak dira eta ez dute inongo usain txarrik.
Udan edo egun eguzkitsuetan kaiola gorde behar duzu, eguzkiaren izpiak intsolazio bat hartu al dutelako.
Ez da ona bainatzea, hotzeria hartu al dutelako, eta haiek oso garbiak dira eta egunean bi alditan garbitzen dira. Txarto usaintzen badute, kaiola zikina dutelako izango da. Asko zikintzen badira ur tibietan bainatu beharko zaie, burua xaboiekin garbitu gabe. Gero oihal batekin lehortu behar zaie eta igortzu behar zaie leunduta.
Gero kaiola leku bero batean ipini behar zaie.
Udan edo egun eguzkitsuetan bero asko eduki al dute eta hauxe egin behar duzu: bainu bat emateko ontzi batean ura sartu behar duzu eta gero haiek bainatzeko gogoak badute bainatuko dira. Ura egunero aldatu behar zaie freskoa egoteko eta gero kaiola ezin duzu leku hotzenetan ipini bustita daudelako eta hoztu ahal direlako.

Nerea Sarriugarte

KATUA

Katu, etxe katua edo Felis catus animalia haragijale txiki, normalki iletsu eta etxekotua da. Carnivora ordenaren barruan Felidae familian sailkatzen da. Beste felino batzuk ere katu izena izaten dutenez askotan etxe katua erabiltzen da desberdintzeko, nahiz eta basakatu batetik ondo desberdintzen den. Beharrik ez dagoenean katu hitza erabilita nahikoa izaten da. Katuak oso erabiliak dira konpainia emateko gizakiei eta saguak zein beste animalia ez gogoko batzuk ehizatzeko duten gaitasunagatik. Katuak gizakiekin bizi izan dira gutxienez orain dela 9.500 urtetik eta gaur egun konpainia-animalia hedatuena da. Gizakiekin batera bizi direnez, ia edonon aurki daitezke gaur egun munduan.

Anatomiari dagokionez katuak beste felidoen oso antzekoak dira, gorputz indartsu eta malguarekin, erreflexu handiekin, hatzapar luze eta erretraktilak eta animalia txikiak ehizatzeko gaitasuna ematen dioten hortzeriarekin. Krepuskulurrak dira ehizarako garaian eta horregatik oso entzumen ona dute eta ia iluntasunean ikusteko gaitasuna dute. Katuek gizakiek antzeman ezin ditzaketen hainbat soinu entzun ahal dituzte, bai bolumenean bai eta frekuentzia altuagoetan. Katuek ehizatzen dituzten animaliek, askotan karraskariak, frekuentzia altuko soinuak egiten dituzte eta eboluzioan zehar gaitasun hori garatu dute. Usaimena ere gizakiena baino hobea da.

Ehiztari bakartiak dira, baina konpainia-animali sozialak dira eta katuen komunikazioak bokalizazio ezberdinak zein feromonak barne-biltzen ditu. Katuek, gainera, gorputz hizkuntza berezia dute.

Katuak azkar ugaltzen dira. Ugaltze kontrolatuarekin pedigreea izan dezakete, eta erakusketak egoten dira arraza ezberdinekin. Etxeetatik alde egindako katuek, edo alde batera utzitakoek katu basati asko sortu dituzte mundu osoan zehar. Kontuan hartu behar da horiek ez direla basakatuaren espezie bera. Ameriketako Estatuan Antzinako Egipton eta horregatik uste da bertan izan zirela domestikatuak lehen aldiz. 2004an Estatu Batuetan kalkulatzen da 60 milioi katu basati daudela<sup>.

Jon Gandiaga</sup>

TXAKURRA

Txakurra edo ora^[] (Canis lupus familiaris) ugaztun haragijale bat da, Carnivora ordenakoa. Txakurrak otsoetatik (Canis lupus) etxekotu ziren orain dela 12.000 urte gutxienez, nahiz eta ebidentzia genetiko batzuek 150.000 urtea arte luzatzen duten abere bihurtzea.
Denbora honetan txakurrek bariazio handia izan dute. Gutxi batzuk txikiak dira (adibidez, Chihuahua) eta beste batzuk handiak (Argentinako Dogoa). Kolore gehienetako txakurrak daude eta erabilera anitzetarako: artzain txakurrak, ehiza txakurrak, etxeak zaintzeko txakurrak...

Herrialde gehienetan txakurrek laguntza baino ez dute ematen baina leku askotan lana ere egiten dute. Kirolean ere parte hartzen dute. Hala ere herrialde batzuetan txakurrak ez dira animalia garbitzat eta beste batzuetan janarirako erabiltzen dira.

 

Alazne Goikoetxea